Jak wygląda pole chmielu?
Zapewne jadąc nieraz przez Polskę, szczególnie na Lubelszczyźnie, widzieliście pole, na którym stały wysokie 6 metrowe słupy połączone u góry linami – to jest chmielnik. Plantacje chmielu zazwyczaj mają formę kwadratu o rozstawie słupów 9 x 9 metrów, które stanowią konstrukcję nośną chmielnika, wewnątrz znajdują się rzędy roślin rozmieszczone co około 3 metry. U góry na słupach rozciągnięta jest siatka nośna, do której mocowane są przewodniki, po których w górę pną się rośliny chmielu. Plantacja chmielu o powierzchni 1 hektara liczy około 2400 roślin, z których każda ma po dwa pędy pnące się po przewodnikach w dwie strony, co daje wygląd litery V.

Co to jest chmiel?
Chmiel zaliczany do rzędu pokrzywowców, rodziny konopiowatych. Wyodrębnia się kilka jego gatunków, w tym jeden wieloletni, stosowany w browarnictwie i zielarstwie chmiel zwyczajny – Humulus lupulus. Pod pojęciem „odmiana chmielu” określa się roślinę o sprawdzonych i wyrównanych cechach biologicznych, morfologicznych i użytkowych wyróżniających ją od innych odmian.

Chmiel ma zastosowanie w przemyśle kosmetycznym i farmaceutycznym, jako dodatek do kosmetyków, suplementów diet, lek nasercowy i uspakajający, a na Litwie i Estonii popularne są poduszki z domieszką chmielu, które dają spokojny i relaksujący sen. W polskich obyczajach zaślubin i dożynek chmiel odgrywał istotną rolę jako roślina dająca szczęście, spokój domowi i urodzaj. Oczywiście chmiel jest też na masową skalę wykorzystywany w produkcji piwa.

Chmiel zwyczajny jest rośliną wiatropylną, wieloletnią, dwupienną, o silnie rozwiniętej części nadziemnej i systemie korzeniowym, który może sięgać nawet 10 metrów w głąb ziemi. Na plantacjach uprawia się wyłącznie rośliny żeńskie. Roślina posiada 8-12 korzeni głównych, wyrastają one z wieloletniej skróconej łodygi zwanej karpą (stare drzewo), która znajduje się najczęściej 12-15 cm pod powierzchnią gleby. Z karpy wyrastają jednoroczne młode pędy przybyszowe. Wyrastające pionowo w górę młode pędy są do ok 50 cm pełne, a dopiero po wykształceniu trzeciego węzła zaczynają wykonywać ruchy okrężne zgodne z ruchem zegara, czyli w prawa stronę. To właśnie one pną się po przewodnikach i odpowiadają za plony.

Jakie są najpopularniejsze odmiany chmielu w Polsce i na świecie?
W obrocie towarowym przyjęto ostatnio podział odmian chmielu na 4 grupy:

• odmiany superaromatyczne charakteryzują się bardzo szlachetnym i wyjątkowym aromatem, o olejku z większą zawartością beta kwasów w stosunku do zawartości alfa kwasów i posiadającym unikalny składnik wysokiego aromatu farnezen. Popularnie mówimy, że im więcej beta- niż alfa-kwasów, tym chmiel lepszy. Zalicza się do nich czeski Zatec (Saaz), niemiecki Tettnang i Spalt oraz polski Nadwiślański i Lubelski.
• odmiany aromatyczne o nieco słabszym aromacie, mające mniejsze znaczenie w piwowarstwie i handlu m. in.: polskie Lomik, Sybilla i zagraniczne Hallertau, Perle, Golding, Cascade.
• odmiany goryczkowe o mniej szlachetnym aromacie i zawartości alfa kwasów do 15%. Zaliczane są tu delikatne polskie chmiele Marynka, Lunga oraz zagraniczne: Magnum, Northern Brewer, Galena, Chinook, Nugget.
• odmiany supergoryczkowe nadające piwu ostrą goryczkę, o zawartości alfa kwasów ponad 15%, są to odmiany głównie niemieckie Taurus, Herkules, Polaris i amerykańskie CTZ (Columbus, Tomahavk, Zeus), Brawo, Summit.

Jak zostać chmielarzem? Z czym to się wiąże?
Rolnik pragnący założyć gospodarstwo chmielarskie musi liczyć się z dużymi inwestycjami na start – chmiel wymaga bardzo szczególnych warunków uprawy, a ich przygotowanie jest obarczone znacznymi kosztami. Założenie 1 hektara chmielnika to wydatek kilkuset tysięcy złotych związany z zakupem i posadzeniem tysięcy sadzonek, postawieniem ponad stu słupów chmielarskich i rozciągnięciem siatki nośnej na wysokości aż 6 metrów, co wykonać może tylko wyspecjalizowana firma. Do tego dochodzą też koszty zakupu specjalistycznych maszyn rolniczych wykorzystywanych w chmielarstwie oraz wydatki związane z koniecznością późniejszej obróbki zebranego chmielu: budynek technologiczny, suszarnia, prasa do chmielu, nawilżacz do suszu, chłodnia, magazyn. Przyszły plantator musi przebadać glebę, by mieć pewność, że jej charakterystyka jest odpowiednia dla chmielu i znaleźć przyszłego kontrahenta do odbioru chmielu, który określi jakimi odmianami tej rośliny jest zainteresowany. Optymalna powierzchnia chmielu dla uprawy rodzinnej to 3-4 ha wraz z suszarnią pozwalającą na zbiór i wysuszenie chmielu w czasie dwóch tygodni.

Czy uprawa chmielu jest pracochłonna? Jak wygląda praca przy chmielu w poszczególnych porach roku?
Praca w chmielniku zaczyna się już w lutym, bo trzeba przygotować przewodniki do zawieszania na chmielniku i wbicia przy karpie chmielu, żeby pędy miały się po czym wspinać – na każdym hektarze jest ich około 5000! Wiosną po odoraniu karp chmielu (odkryciu z zimowej osłony) i wyrównaniu międzyrzędzi zaczynamy cięcie odrostów karp chmielu, które w wypadku roślin produkcyjnych musi być wykonane co roku. Odrosty karp, które były wysoko naorane i mają co najmniej po 2 oczka, mogą służyć do uzupełnienia brakującej karpy lub do wykonania sadzonek ukorzenionych na następny rok. W maju przy wysokości pędów ok. 50 cm dokonujemy selekcji wyrosłych pędów i naprowadzamy na przewodniki po trzy najzdrowsze pędy, w tym po jednym rezerwowym, a pozostałe usuwamy. Naprowadzanie jest najtrudniejszą i najbardziej pracochłonną czynnością, która musi być wykonywana ręcznie i w praktyce decyduje o wielkości uprawianej plantacji. Musimy pamiętać, że wierzchołek wzrostu pędu jest bardzo delikatny i łamliwy, zbytnie naginanie go powoduje odłamanie wierzchołka i taki pęd musi być usunięty i zastąpiony zapasowym. Pędy chmielu naprowadzamy zawsze zgodnie z kierunkiem ruchu słońca i wskazówek zegara. Po naprowadzeniu głównym zajęciem jest ochrona chmielu przed insektami i przed chorobami grzybowymi. Od początku musimy też roślinę dokarmiać mikroelementami, by mogła się prawidłowo rozwijać. Kiedy chmiel osiągnie 2 metry wysokości dokonujemy podrywania dolnych liści z pędów w celu lepszego przewietrzania plantacji ograniczając rozwój chorób. Dokonujemy także pierwszego naorania karp oraz wysiewu gorczycy lub żyta, które osłonią międzyrzędzie i zostaną później zaorane. Drugie naoranie wykonujemy przed kwitnieniem chmielu, a po zbiorach w międzyrzędziach wysiewamy żyto, które skutecznie reguluje poziom azotu i próchnicy w glebie skutecznie zabezpieczając chmiel przed zasychaniem (uwiąd chmielu). Uprawa chmielu jest bardzo pracochłonna w porównaniu z innymi roślinami – średnio co 10 dni konieczne jest wykonywanie jakiejś pracy na polu.

Jak wygląda droga chmielu z pola do browaru? Jak chmielowe żniwa wyglądały kiedyś, a jak jest teraz?
Pod koniec sierpnia, kiedy szyszki chmielu zaczynają być twarde i szeleszczą, zaczynamy jak najszybciej zbiór chmielu aromatycznego, a po 10 września zbieramy odmiany goryczkowe. Zbiór chmielu przeprowadzamy na polu poprzez oderwanie łodyg roślin chmielu od siatki nośnej – pędy pozyskiwane są ręcznie lub coraz częściej specjalnym zrywaczem zawieszonym z boku ciągnika. Następnie są one transportowane do maszyny zrywającej, a stamtąd szyszki trafiają od razu na suszarnię, gdyż proces suszenia powinien zacząć się bezpośrednio po zerwaniu szyszek dla zachowania cennych walorów technologicznych (żywice, olejki) jak i pięknej zielonej barwy szyszek. Szyszki pochodzące ze zbioru maszynowego mają dużo obić i uszkodzeń, co powoduje zmianę ich barwy z zielonej na brązową.

Chmiel zrzucony z szuflady załadowczej na pierwszy poziom sit w suszarni ma około 80% wilgotności. Po 2 godzinach suszenia jego wilgotność spada do mniej więcej 45% i szyszki charakterystycznie szeleszczą. W czasie wstępnego suszenia należy chmiel często mieszać i przegarniać co 20 min. specjalnymi grabiami z długimi na 30 cm zębami. Charakterystyczną cechą jest, że podczas zrzucania szyszek na piętro środkowe łuski unoszą się na ok. 0,5 m wysokości, co świadczy o prawidłowym wstępnym wysuszeniu szyszek. Na środkowym sicie chmiel jest suszony około 2 godziny. Chmiel zrzucony z drugiego sita na sito szuflady rozładowczej ma 20% wilgotności i musi osiągnąć w ciągu kolejnych dwóch godzin wilgotność na poziomie 5%-6%, w której osadki stają się kruche. Po wysuszeniu należy poddać chmiel nawilżaniu z wilgotności 6% do wilgotności 10-11%, przy której szyszka nie rozsypuje się przy pakowaniu. Odbywa to się w sposób naturalny, gdy chmiel jest składowany w pryzmie, jak to miało miejsce dawniej – wówczas co kilka dni górna partia była zbierana i pakowana. A dziś bezpośrednio po wysuszeniu chmiel jest umieszczany w komorach nawilżających, gdzie w czasie 4 godzin uzyskuje wymagane do 10% wilgotności i po godzinnej stabilizacji pakowany jest w worki próżniowe.

Kiedyś zbiór chmielu wyglądał inaczej – podczas żniw chmielowych potrzeba było dużo pracowników. Nakłady pracy dla uprawy z ręcznym cięciem wiosennym chmielu i ręcznym zbiorem wynosił ponad 2000 roboczogodzin na hektar. Chmiel był zbierany do koszyków rękami, głównie przez kobiety, mężczyźni zdejmowali tyczkami pędy z wysokiej konstrukcji i pilnowali, aby zerwane były wszystkie szyszki z pędu, a nie tyko duże i ciężkie szyszki wierzchołkowe. W czasie zbiorów były śpiewy i śmiech, dla wielu był to jedyny czas w roku, kiedy można było zarobić pieniądze i poznać partnera na całe życie. Bardzo dobra zbieraczka potrafiła zebrać do 30 kg szyszek dziennie (średnio było to około 22 kg) a na hektarze było 4-5 tony zielonych szyszek. Dla zebrania plonów z jednego hektara chmielu potrzeba było więc ponad 180 roboczodniówek.

Dziękujemy za rozmowę!